ДІННІҢ АНЫҚТАМАСЫ

“Дін” термині religio деген латын сөзінен шыққан. Бұл терминнің неғұрлым мойындалатын нүсқалары Цицерон (б.э.д. 106-43) мен Лактанцийдің (шамамен 250-325 жылдан кейін қ.б.) нұсқалары болып табылады. Цицерон бұл терминді relegere - артқа жүру, оралу, қайта оқу, ойластыру, жинау, аңдау, қорқу деген латын сөзінен жасаған және дінді құдайдан қорқу, қорқыныш және құдайларды құрметтеу, осы құрметтеуге қатысы бар барлық нәрсені мұқият ойлап байқау ретінде сипаттады. Лактанций religio сөзі латынның religare - алу, буу, байлау, шырмау сөзінен шыққан және байланыс, адамды Құдайға қызмет еткенде және оған тақуалық арқылы бағынғанда біріктіретін дәнекер дегенді білдіреді деп санаған. Танымал француз лингвисті Э. Бенвенист (1902-1976) бастапқыда religio - бұл әрекетке түрткі болатын немесе салтты орындауға мәжбүрлейтін сезім емес, бұл адамды ұстап тұратын күдік, қайсыбір әрекетке деген ішкі кедергі деген. «Қайта жинау», «жинау, бастапқы түрге келтіру», «бұрын жасалған тандауды қайта бастау» - religio сезінің нақты мағынасы осындай. “Ол әр түрлі заттардың объективтік қасиеттерін немесе культтік практиканы емес, ішкі бейімділікті көреетеді”, - деп жазады Э. Бенвенист (1). Тек христиан жазушыларында алғаш per religio созін religare сөзімен түсіндіру орын алады, religio сөзі тақуалық мағынасынан шығарылады, себебі Құдай адамды өзіне біріктіреді және өзіне тақуалық арқылы байлайды. Христиандықта religio сөзі адамның Құдайға тәуелділігі, адамның Құдай алдындағы міндеттері мағынасында түсіндірілген. Сөз семантикасының эволюциясы сөздік аудармаларда көрінісін табады. Religio термині сөздіктерде былайша аударылады: бірдемеге ар-ұят тұрғысынан қарау – ішкі сезімде орныққан ұяттың болуы; әсіресе, қасиетті бір нәрсеге ар-ұят тұрғысынан қарау; діни сезім, сенім; діни құрмет, құдайды құрметтеу; культ, дін.

Басқа мәдениеттерде латынның religio сөзіне сәйкес келетін терминдердің мағыналары басқаша. Санскритше dharma (арий тіліндегі сіһаг - бекіту, қолдау, қорғау) ілім, ізгілік, ақылақтық сипат, борыш, әділеттік, заң, үлгі, мұрат, норма, нысан, ақиқат, шарт, себеп, өлім тәртібі және т.б. мағыналарды білдіреді. Араб тілінде din деген атау қолданылады, ол алғашқыда исламға дейінгі кезеңде билік, бағыну, әдет-ғұрыптар дегенді білдірсе, кейінірек Аллаға деген шексіз бағыну, өзін-өзі Құдайға арнау, діни бұйрықтарды орындау, сенімнің шынайылығын жетілдіру мағынасында қолданыла бастады. Қытай тілінде латынның religio сөзіне Сһіао - ілім деген сөзі сәйкес келеді. Көне славян тілінде “сенім”, “верство”, “наным”, ал орыс тілінде; ‘дін” сөзі XVIII ғасырдың басынан белгілі.

1. Анықтамалардың типтері

Дінтануда бірқатар діни тұғырнамалар жасалған: теологиялық (конфессиялық), философиялық, әлеуметтанулық, биологиялық, психологиялық, этнологиялық жөне т.б., олар басты түсіндіру ұстанымдары бойынша ажыратылады. Олар өзара байланысты, бір-біріне әсер етеді, белгілі бір идеялармен алмаса отырып, оларды өздерінің бастапқы алғышарттарына лайықтап түзетеді және көбінесе зерзаттың нақты қасиеттерін анықтауда ортақ пікірде болады.

Теологиялық (конфессиялық) түсіндірмелер 

Теологиялық (конфессиялық) түсініктемелеулер дінді “ішінен”, сәйкес діни тәжірибенің негізінде түсінуге талпынады. Түсіндірмелер әр түрлі, бірақ олардың ортақ тұсы дінді адамның Құдаймен, Абсолюттен, қандай да бір Күшпен, Нуминоздымен, Трансценденциямен және т.с.с. байланысы ретінде түсіну болып табылады.

Христиан зерттеушілері дінді қалай түсіндіретінін қарастырайық. Олардың идеяларында конфессиялар - католицизм, протестантизм, православие белгілері болса да, ең басты нәрседе олар бір-бірімен келісімге келген: дін дегеніміз “sui generis (ерекше текті) шама”, ол Құдай мен адам арасындағы өзара байланыстың нәтижесі ретінде пайда болады. Дегенмен дінтанудың ғылым ретінде қалыптаса бастаған кезінен-ақ дінге анықтама беруде екі бағыт байқалады: шектен тыс супранатурализм көзқарасы тұрғысынан және теологиядағы тарихи мектеп позициясы жағынан бағымдау. Христиан теологиясында супранатурализм әсерімен жасалған “табиғаттан тыс” ұғымы дінге анықтама беруде қолданылды. “Дін” термині табиғаттан тыс күштер бар және олармен қарым-қатынас жасауға болады деген сенімге негізделген көзқарасты білдіру үшін пайдаланылады.

Супранатурализм христиандықтың “табиғаттан тыс шындығы” және сол шындыққа тек Сырды ашып беру арқылы жету мүмкін дегеннен бастама алған. Бірақ осы негізде қалыптасқан, “жаратылмаған алғашқы феномен” ретіндегі дін туралы түсінік христиандық эволюциясының қоғам дамуына тәуелді болғандығы жөніндегі дерекке қарама-қайшы келеді. Христиандықтың әр түрлі қоғамдық катынастармен байланысы теологиядағы тарихи мектеп өкілдерінің тыңғылықты талдауынан өткен. Осы мектептің идеяларын жүйелеуші ретінде танылған протестанттық теолог, тарихшы және дін социологы Э. Трёльч (1865-1923) дінді (христиандықты) талдау үшін «қарастырудың тарихи әдісін» қолданған. Ол адамның діни күйін тәжірибеге байланыссыз әсерленушілік деп санайды және сол бір мезгілде діни сенімнің дербестігі мен шартсыздығы туралы идеяны әр түрлі қоғамдық-экономикалық, мемлекеттік, отбасылық және басқа да қарым-қатынас жағдайларындағы адамның рухани күштеріне әсер ету дерегімен қалай салыстыруға болатыны жөнінде сұрақ қояды. Э. Трёльч дін бір уақытта Құдайға деген объективтік қарым-қатынасты және объективтік тарихи шындықты білдіреді деген қорытындыға келеді. Адамның абсолютті мақсаттарға бағытталуы жеке және релятивті мақсаттарға жетумен бірге қалыптасады, бірақ индивидуум мен ұжымның әлемдік Діни Ақылға тартылуы христиан сенімінің дербестігі мен шартсыздығына негіз болып табылады.

Мұнан былай конфессиялық дінтануда дін жөне діннің қоғаммен қарым-қатынасын ұғынуға байланысты екі – бөлетін және біріктіретін үрдіс дамиды. Бірінші үрдістің өкілдері дін мен қоғамды “дербес шамалар” ретінде, бір-бірінен сапасы жағынан ерекшеленетін салалар ретінде ажыратып қарастырады, олар діннің мәні мен мазмұнының трансценденттілігін (лат. transcendens - діннің мәні мен мазмұнының шегінен тыс шығатын) мойындайды. Қасаң қағидалы ілімде, құдайға құлшылық етуде және т.с.с. діннің әлеуметтік мәні болмайды, ол “осы дүниелік” те, “бұл дүниеден жоғары” да емес. Бұл — “мәңгілік ақиқаттар”, “уақыттан тыс ұстанымдар”, “тарихтан жоғары тұратын дән” және т.б. Дін құбылыстарының, көзге көрінетін құрылымдар - ұйымдар, мекемелердің ғана әлеуметгік жағы болады.

Протестанттық теолог және философ Р. Оттоның (1869-1937) пікірінше, дін - бұл “қасиеттіні бойынан өткізу”, оның нысаны нуминоздық (лат. numen - құдайдың еркі, билігі, құдайдың құдіреті) - Құдайдан шығатын құдірет болып табылады. Қасиетті, нуминозды нәрсе екі ұшты сезім тудырады. Бір жағынан ол - mysterium tremendum (лат. - құпиялы үрей тудырушы) - тақуалық үрей мен діріл тудыратын, адамға қатысты “мүлдем басқаша” нәрсе. Адам өзіне мүлдем қарама-қарсы қойылатын нәрсенің бар екенін сезінеді және бұл шошу, қорқу, діріл, “толық бағыныштылық” сезімдерін, “мақұлық сезімін” және т.б. қоздырады. Басқа жағынан, қасиетті, нуминозды mysterium fascinans (лат. - құпия көзді шағылыстыратын, еліктіретін, таң қалдыратын) ретінде танылады, ол адамды өзіне тартып әкетеді, сүйсіндіреді, рухтандырады, өзінен жібермей, адамды өз ырқында ұстайды. Қасиетті, нуминоздыны бойынан өткізу адамға априорлық түрде (тәжірибеге дейін) берілген, ол белгілі бір дәрежеге дейін бұл күйді басынан өткізуге бейім болады. Қасиетті ұғымы Р. Отто үшін кез келген дінді түсіндіруге болатын категориялардың жалпы жүйесін қалыптастыруға негіз болады.

Православиелік құдайлық ілім танушы және философ П.А. Флоренский (1882-1937) дінді төмендегідей анықтайды: “ ... онтологиялық тұрғыдан дін дегеніміз Құдайдың ішіндегі біздің, өміріміз және Құдайдың біздің ішімізде өмір сүруі болса, феноменологиялық тұрғыдан дін дегеніміз жанға құтқаруды қамтамасыз ететін әрекеттер мен күйзелістердің жүйесі. Басқаша айтқанда, құтқарудың неғұрлым кең, психологиялық мағынасы - бұл рухани өмірдің тепе-теңдігі деген” (2). Дін сыртқы әлемнен де алшақ емес, бірақ оның нағыз орны - жан. Ол бізді бізден құтқарады, біздің ішкі дүниемізді ондағы жасырынған ретсіздіктен құтқарады. Ол түпкі саналық өмірдің ұлан-ғайыр және ұшы-қиырсыз теңізіндегі “зұлымдарды жояды”, жанды жөнге салады. Жанға тыныштық бере отырып, ол жалпы қоғам мен бүкіл табиғатта да тыныштық орнатады.

Дін мен қоғам бірлігін жақтайтындардың пікірінше, қазіргі кезде христиандық ұстанымдар “дүниеде” іске асып жатыр, нанымдар мен рәміздер осы дүниелік салаға “көшуде”, сондықтан бұл дүние діни емес болып табылмайды. “Діни - зайырлы” деген қарама-қайшылық өз мәнін жоғалтуда, “зайырлы деген түгелдей діни” болып табылады. Трансценденттілік идеясы сақталады, бірак қайта қаралған қалпында сақталады: дін мәні мен мазмұны бойынша трансцендентті, бірақ бұл трансцендентілік сол бір мезгілде "әлемге”, “қоғамға” имманентті (лат. іттапет - ішінде болатын) болып табылатын трансценденттілік.

Американ социологы және інжілдік теолог П.Л. Бергер неміс зерттеушісі Т. Лукманмен бірге дінді феноменологиялық білім социологиясы мен феноменологиялық дін социологиясы позициясынан талдайды. Олардың назары теориялыққа дейінгі, адамдардың күнделікті өмірінде кездесетін “әдеттегі білімдерді” зерттеуге аударылған. Интерсубъективтік адамдық сана “шынайы өмірдің қоғамдық конструкциясын” жасайды, соның нәтижесінде жеке адамдардың “тіршіліктік әлемі” құралады.

Мәдениет немесе, басқаша айтқанда, Номос (грек, nomos - әдет, тәртіп) адамның өміріне аса қажет, себебі ол өмірдің мәнін құрайтын құндылықтарды анықтайды және осылайша адамның дүниеде бағдарлануына мүмкіндік береді. Өмірдің мәнін ұғынуға деген қажеттілік, әсіресе, мәдениетпен қоршалған шекараларда қалыптасатын проблемалы жағдаяттарда қатты сезіледі. Басқа біреудің өлімін бақылау және осыған байланысты өз өліміңді елестетуден туатын күйзеліс, шала саналылық тәжірибесі, құрғақ қиялдар, экстаз, күнделікті қабылдау арқылы берілетін өмір әлеміне деген қанағаттанбаушылық және т.б. дестабилизация ретсіздік сезімін, қайғы-қасірет және үрей тудырады. Ғарышты (грек, kosmos - ғалам, дүние реттестірілген біртұтастық ретінде) тұрақтандыру күнделікті өмірдің өзгермелі кездейсоқтықтарына негізделе алмайды. Нағыз тұрақтылықты дін қамтамасыз етеді. “Дін, - деп жазады П. Бергер, - адамның қасиетті Ғарыш жасауға деген батыл әрекеті. Басқаша айтқанда, дін дегеніміз қасиетті әдістен ғарыштандыру. Қасиетті деп біз нуминозды, үрей сезімін қоздыратын құдіретті санаймыз, адам ол құдіретті өз-өзін сезінгендей емес, басқаша және өзін онымен байланысты сияқты сезінеді және оның белгілі бір тәжірибе зерзаттарында үстем болатынына сенеді” (3). Қасиетті деген күнделікті өмірден бөлек.

“Адамның өмірлік әлемін” жасауда дін басты рөлді атқарады, себебі ол әмірлік мәндер беретін инстанция болғандықтан, оған мән берудің барлық басқа әдістері бағындырылған. “Шындық конструкциясының” басты өлшемі бола отырып, ол осы шындықтың барлық салаларына қатысты заңдастырушы (лат. legitimus - заңды, зандастырылған) қызмет атқарады, әлемді өз реттілігімен негіздейді және түсіндіреді. Діннің бағдарлаушы күші, әсіресе, күнделікті әлемге күдік келтіретін шекаралас жағдаяттарда маңызды. Ол жағдаяттарды құрылымға келтіреді, оларды “қалыпты” жағдаятпен байланыстырады, ретсіздікке қарсы тұрады жөне мағынаға толы Номосты құрастырады. Дін әлеуметтік байланыс контексінде жүзеге асып отыратын, тоқтаусыз жүріп жататын діни әрекетте іске асады, сонысымен де қасиетті діни Ғарыш күнделікті әлемге беріктікті қамтамасыз ете отырып, сол әлемге үздіксіз жақындай түседі.

Секуляризацияланған қоғам жағдайында “трансценденцияны қайталай ашу” қажет және оны бәрінен бұрын адам өмірінің кездейсоқтықты жеңетін, тәртіп пен тұрақтылық қамтамасыз етілетін салаларынан іздеу керек. Трансценденция әрекетін безендеу үшін П. Бергер келесі суретті ұсынады, Нәресте түнде оянып кетеді, ол бағдарсыз қалғандықтан, жылайды, шешесін шақырады; шешесі келіп, баласын “бәрі де орнында” деп жұбатады. Бұл күнделікті қайталанатын, әдеттегі қарапайым жағдай, оны түсіндіру діни өлшемді қажет етпейді. “ Бірақ дәл соның мұндай әдеттегі қарапайым болып табылатыны, - дейді П. Бергер, - тіпті әдеттегідей емес, “шешесі баласын алдап түрған жоқ па” деген сұрақ, яғни тікелей діни өлшемге енгізетін сұрақ тудырады. Егер осы болмысты діни түсінудің ішінде ақиқат бар болса, онда шынайы адал жауап “жоқ” деген жауап болуы тиіс. Ал егер керісінше, “табиғилық” жалғыз шындық болса, шешесі жалған айтып тұр. Әрине, шешесі баласын жақсы көргендіктен, өтірік айтады және осы себептен де тағы өтірік айтып тұрмауы мүмкін. Әйтсе де, егер оның сол сөздерді айгқан кездегі махаббатын түбегейлі талдаса, оның айтқанының өтірік екені анықталады. Неліктен? Себебі анасы айтқан жұбату, анасы мен оның баласы арқылы, тұлғалар мен жағдаяттардың кездейсоқтығы аркылы өтеді және шындық сол тұрғыдан беріледі” (4). Ата-аналар өз балалары үшін “дүниені тұрғызушылар” жөне “дүниені сақтаушылар” ретінде көрінеді, олар тәртіп жағдайында орналасқан дүниені қалыптастырулары қажет, ал ол дүние балаға қорғаныш болуы тиіс. Оларға “о бастан сенім” артылған, онсыз бапа дами алмайды.

Осылайша, П. Бергер күнделікті болмыста “діни өлшем”, адамға өмірде қажетті жәй ресми емес діншілдік бар деп санайды. Бүл жәй ресми емес кеңістікте түрақтанған діншілдік діншілдік деп есептелмеуі де мүмкін, бірақ ол “күнделікті әмірдің жеке діни тожірибесін” қүрайды және соның негізінде “индуктивті сенім” қалыптасады.

П. Бергердің бірқатар шыгармалары бойынша бірлескен авторы Т. Лукман “өмірлік әлем” құрылымын жоне әлеуметтік шындықты осы дүниенің феномені ретінде зерттейді. Оның діни тұғырнамасындағы орталық ұғым - “трансценденциялау’", ол адамның биологиялық табиғатының шекарасынан шығу, "мағыналық универсум” құрастыру процесі деп түсіндіріледі. Трансценденциялау адамның тіршілік әрекетінің кез келген қырын білдіреді, бірақ діншілдікте анағұрлым нақты көрініс береді. Т. Лукман “шіркеуге бағдарланған діннің” қазіргі замандық қоғамдағы дағдарысын анықтайды және сонымен қатар шіркеуден тыс діншілдіктің сақталып, өсіп бара жатқанын бекітеді. Ол діннің “спецификалық” жоне “спецификалық емес” нысандарын, “көрінетін” және “көрінбейтін” діндерді ажыратады; біріншісіне діншілдіктің шіркеулік нысандарын жатқызады, екіншісін жалпы әлеуметтік нысан деп есептейді. Дін қоғамның талап ететін объективтік үлгілеріне жалпы және жеке мағына береді. Ол “жоғары тұратын және трансценденттік мағыналық байланыстарды” (5) бекітетін әдіс болып табылады. Ол адамның трансценденциялауға деген қабілетінің өнімді күші, сол күштің арқасында жеке адам тарихи қалыптасқан және рәміздік түрде берілген дүниетанымды қабылдап, ішкі субъективтік нысанға өңделеді. Дін - адамның қалыптасуына аса қажетті компонент, оның маңыздылығы адамның тіршілік етуіне мән беруде және құндылықтарды бекітуде болып табылады. Қазіргі күні діншілдік тек қана шіркеуге тән болудан қалды, ол бүкіл қоғамға "шашылды". Отбасыларда, коммуналарда, саяси топтарда, қарым-қатынас жасау топтарында және т.б. мағына берудің жекешелендірілген механизмдері қалыптасуда. Және дәл осыларда “көзге көрінбейтін дін” мағынасын табады.

Дереккөз: Дінтану негіздері: Оқулық/Ауд.: Н.Ж.Бәйтенова, Қ.А.Затов, А.Т.Құлсариева, А.Д.Құрманалиева; Құраст. Н.Ж.Бәйтенова.