ИСЛАМДАҒЫ МАЗҺАБ ҰҒЫМЫ

Мазһабтың сөздік мағынасы араб тілінде «жол, баратын жер» дегенді білдіреді. Ислам терминологиясында мазһаб – белгілі бір бағыт, ілім, құқықтық-доктриналдық мектеп, дүниетанымдық жүйені білдіретін ауқымды категория болып табылады. Ислам тарихында мазһаб сөзі жалпы алғанда сенімдік (ақида, доктриналдық) саяси және құқықтық (фикһтық) тұрғыда жүйеленген көзқарастардың барлығы үшін қолданылған. Исламдағы мазһабтар негізінен «құқықтық» және «доктриналдық» болып екіге бөлінеді. Алғашқысы діннің практикалық жағын реттесе, екіншісі теориялық негізін бекітеді.

Исламда мазһабқа бөлінушіліктің себептері туралы көптеген еңбектер жазылған. Ислам тарихында діни және саяси топтар қалыптасуы барысында «асхабул мақалат» деп айтылған. Мұның себебі кейбір ғалымдар қоғамдағы оқиғаларға қатысты шағын «мақалалар» жазып, өз көзқарастарын білдіріп отырған. Уақыт өте келе осы мақалалардың негізінде белгілі бір көзқарасты ұстанатын топтар қалыптаса бастайды. Оны жазған адам сол топтың көшбасшысына айналады. Енді бұл топқа, яғни мазһабқа бөлінудің ең алғашқы белгілерінің бірі. Кейіннен «фырқа» деген атау топқа бөлінуді білдіретін ұғым ретінде пайда болады. Фырқа, әртүрлі көзқарастағы адамдар тобы дегенді білдіреді. Мысалы, исламның классик ғалымдарынан Наубахти, шииттік топтарға қатысты жазған еңбегін «Фырақуш-Шиа» («Шииттік ағымдар»), доктриналдық және саяси топтарды қарастырған Абдулкадыр әл-Бағдади кітабын «әл-Фәрқу бәйнәл Фырақ» («Мазһабтар арасындағы ерекшеліктер») деп атаған. Ислам географиясының кеңейе түсуі және мұсылмандардың басқа дін өкілдерімен бетпе-бет келуі нәтижесінде «милал» және «нихал» деген ұғымдар пайда болды. Милал «дін» мағынасындағы ұлттың, нихал «көзқарас, ұстаным және діни топ» мағынасындағы нихла деген сөздердің араб тіліндегі көпше түрдегі формасы. Бұған қоса «Хауа» (негізсіз көзқарас) деген атаумен тұрақсыз, тиянақсыз ұстанымдағы топтардың аталғаны Ибн Хазмның және әш-Шахристанидің еңбектерінен байқалады. Сенімдік және саяси сипаттағы бағыттар ерте кездерде көбіне асхабул-мақалат, фырқа, нихла деп аталса, фикһ, яғни құқықтық мектептерге мазһаб деп айтылған. Құран Кәрімде тікелей мазһаб деп айтылмайды. Хадистерде де мазһаб сөзі кездеспейді. Хазірет Мұхаммед пайғамбар өзінің үмбетінің арасында болатын бөлінушілікті «фырқа» сөзімене білдірген. Классикалық әдебиеттерде де осы ұғым кеңінен орын алған. Ал соңғы уақыттарда барлығын әрі ұғымдық әрі мазмұндық жағынан қамтитын мазһаб сөзі қолданылатын болған.

Жалпы мазһабтардың қалыптасуына көптеген факторлар ықпал етті. Мұсылмандар, исламның алғашқы жылдарында сенім мәселесінде және әлеуметтік өмірде ешбір алауыздыққа түскен жоқ. Өйткені ол кезде қандай да бір мәселе туындаса пайғамбардан сұрап мәселені шешіп отырған. Алғашқы іріткінің ұшқыны Хазірет Мұхаммед пайғамбардың өлім аузында жатқан кезінде байқалып қалды. Ислам тарихында «қалам-қағаз» мәселесі деп деп аталатын бұл оқиға әртүрлі қырынан бағаланады. Мысалы, ислам тарихшысы Х.Алгул төрт томдық «Ислам тарихы» атты еңбегінде бұл оқиғаны былайша түсіндіреді: «өлім аузында жатқан Хазірет Мұхаммед жазу үшін бір нәрсе сұрады. Бір өсиет жазып қалдырғысы келетінін айтуда еді. Хазірет Омар «Алла елшісінің науқасы ауырлап барады. Бізбен бірге Алланың кітабы Құран бар, сол бізге көмектеседі» деді. Кейбіреулері «жазатын керек-жарақ әкелейік» деп тұрып алды. Жанжал болды. Мұны естіген Хз. Мұхаммед «Қане барлығыңыз кетіңіздер. Менің жанымда дауласқандарыңыз дұрыс емес. Мені жеке қалдырыңыздар. Менің мына хал үстіндегі жағдайым (Аллаға қауышу) сіздердің дау-дамайларыңыздан әлде қайда абзал» деп кейіс білдірді. Осылайша сахабалар таралып, Хазірет Мұхаммед қайтадан өсиет туралы сөз қозғамады және жаздырудан бас тартты. 

Осы жағдай деректерде әртүрлі қырынан талқыға түседі. Шииттік деректер «егер өтініш орындалғанда Хазірет Мұхаммед пайғамбар өзінен кейін Әлидің имам болатынын жаздырар еді» десе, сахабалар және басқа мұсылмандар діннің негіздерінің толық түсіп біткенін «Маида» 5/3 сүресін дәлел келітіріп, пайғамбардың жазудан бас тартқан мәселесінің дінмен байланысы жоқ екенін алға тартады. Алайда, осы мәселе тарих бойына шииттер мен сунниттердің арасындағы келіспеушіліктің себебі болды. Имамдық мәселесіндегі аталған келіспеушілік әлі күнге дейін жалғасып келеді.

Хазірет Мұхаммед пайғамбардың өлімінен кейін мұсылмандардың арасында ортаға шыққан алғашқы келіспеушілік халифалықпен байланысты болды. Пайғамбардың қайтыс болғанын естіген ансарлардың кейбіреуі Бану Саида (дегеннің) шатырында Хазраж тайпасының көсемі Саъд ибн Убадені халифа тағайындамақ болып жинала бастайды. Жағдайдан құлағдар болған муһажирлерден Әбу Бәкір, Омар ибн Хаттаб және Әбу Убайда дереу жиналысқа барады. Мұсылмандардың арасындағы ең алғашқы келіспеушілік, тіпті жанжал осы басқосуда орын алды. Ансарлар халифаның өз араларынан біреуінің болуын қалайды. Өйткені олар исламның қорғаушылары, пайғамбардың көмекшілері еді. Бұл орынға өздерінің исламға жасаған қызметтері тұрғысынан ансарлар әбден лайық еді. 

Бұған муһажирлер халифалыққа өздерінің лайықты екендіктерін айтып, дәлелдеп бағуға тырысты. Ислам бізден басталды және халифа да бізден, яғни құрайыштардан болуы керек дегенді айтты. Ал, келесі бір топ халифалық Хашим әулетіне тиісті деді. Бұлар пайғамбарға жақын, соның отбасына қатысы бар адамдар еді. Әлидің халифалыққа лайық екенін, оның исламдағы алғашқы қабылдағандардан болғанын және дін жолындағы күрестерін, қызметін, сондай-ақ көпшілік тарапынан ерекше құрметке лайық екенін алға тарта отырып дәлелдеуге тырысты. 

Бану Саиданың үйіндегі халифалыққа қатысты дауа-дамай ұзаққа созылмады. Әбу Бәкір өзінің парасатты сөздерімен қарсы жақты тоқтамға келтіре білді. Әбу Бәкірдің айтқандары: «Біз әмір, сіздер уәзірсіздер. Алланың елшісі имамдардың құрайыштан болатынын айтқан-ды. Алла бізді «әс-Садикун», ал сіздерді «әл-Муфлихун» деп («Хашр», 59/8-9), «Ей иман етушілер «Алладан қорқыңдар және әс-Садикундармен бірге болыңдар» («Тәубе» 9/119) аяты арқылы сіздердің бізбен бірлік пен тірлік ішінде болуларыңызды бұйырды», - деді.

Әбу Бәкірдің әсерлі сөздерінен кейін Омар ибн Хаттаб оны халифа ретінде мойындайтындығын және басқалардан да өзін қолдауын талап етуіне байланысты халифалық мәселесі шешілді. Әрине, қарсылар да болды. Мысалы, ансарлардың көсемі Саъд ибн Убаде ӘбуБәкірдің халифалығын мойындамастан имамдықтың өздеріне тиісті екендігі пікірінде қалды. Шындығына келгенде, ансарлардың билікке ұмтылу әрекеттері бір жағынан орынды болып көрінгенімен, аймақтың мәдени, тарихи жағдайларын есепке алар болсақ, бос әурешілік болып табылады. Өйткені арабтар – салт-дәстүрге берік халық. Исламға дейін ол аймақта арабтың құрайыш тайпасы басқа араб тайпаларынан үстем болды және айтқандары орындалып отырды. Басқа тайпалар да олардың бұл артықшылығын мойындап, қабылдаған. Құрайыштардың халифалыққа отыруы исламның одан әрідегі болашағы үішн маңызды еді. 

Ансарлардың халифалық таластары ислам тарихында қандай да бір іріткінің көзіне айналған жоқ, дереу ұмытылып кетті. Ал халифалықтың Хазірет Әлиге, яғни Хазірет Мұхаммед пайғамбардың отбасына тиісті екендіг туралы көзқарас үшінші халиф Османның тұсында қайтадан жаңғырды және үлкен дау-дамайлар мен соғыстарға, бөлінушіліктерге әкеліп соқтырды. Осы Осман халифтың (644-656 ж.) тұсынан бастап, мұсылмандардың арасына саяси, сенімдің тұрғыдан жік түсе бастады. Осман халифтың қатыгездікпен өлтірілуінен кейін саяси сипаттағы қауіпті жанжалдар өрши түсті. Әсіресе одан кейін билікке келген Әли халифтың тұсындағы харижиттермен болған қақтығыс исламдағы мазһабқа бөлінудің ең алғашқы көрінісі болып табылады. Бұл кездегі пайда болған мазһабтар негізінен саяси мәнде болып, дінді жамылып әрекет етуде еді. Әли халифтың өлтірілуінен кейін (660 ж.) пайғамбардың және сахабаларының жолымен келе жатқан Әһли Суннаның алдында басты-басты бес негізгі мазһаб ортаға шықты. Бұл мазһабтар өздерінен кейін пайда болатын басқа мазһабтарға алғышарт жасап берді. Олар: харижиттер, қадариттер, жабариттер, шииттер және мажариттер.