ЖАСӨСПІРІМДЕРДІҢ ӘЛЕУМЕТТІК ҚҰНДЫЛЫҚ БАҒДАРЫНА ОТБАСЫНЫҢ ӘСЕРІ

Жасөспірімдік кезең – балалық шақтан ересекке көшу кезеңі, өзін ересек адам ретінде тануы, ересек адам болуға деген ұмтылыстың пайда болуы тән. Ересек адамның сезімінің пайда болуы өзіндік сезімталдықтың өзіндік ерекшелігі ретінде жасөспірімдік кезең тұлғаның құрылымдық орталығы, оның сапасына, өздеріне, адамдарға және тұтастай әлемге қатысты жаңа өмірлік жағдайды бейнелейді. Ол жасөспірімнің қызмет бағытын, мазмұнымен жаңа талпыныстарын, тілектерін, тәжірибелерін және реакцияларды қозғайды. Жасөспірімдік кезеңде бұл тұлғаның құрылымында түбегейлі өзгерістер тұғызып ересек әлемге тән нормалар, құндылықтар мен мінез-құлықтарды игеруге ерекше сезімталдық тудырады. Тәуелсіздікке деген ұмтылыстың бар күші артып, психикалық дамудың барлық бағытымен байланысты болады [1]. 

Мәселен В.С. Савина құндылық семантикалық сипатқа ие жеке тұлғаның өзін-өзі анықтау, тұлғалық қасиетін қалыптастыру үдерісінің негізі болып табылады. Жасөспірімдік кезеңде жеке тұлғаны қалыптастыру, әсіресе жасөспірімдік шаққа өтуге байланысты, өсіп келе жатқан тұлға белгілі бір әлеуметтік қарым-қатынастарды өзгертпестен позицияларды жүйелеу мүмкін емес делінген [2].

Жасөспірімдік кезең тұлғаның мұраттарын дамытуда өте маңызды кезең. Оның бойында идеал дамуына, ережелеріне үлгі болады, жасөспірімдердің әрекет етуге тырысатындығына әсер етеді. Осы шақта «Мен-тұжырымдаманы» қалыптастыру, өзін жеке тұлға ретінде тану және ішкі дүниеге шақыру қалыптасады.Тұлғаның «неге?», «не үшін?», «не?» деген сұрақтардың құндылықтық мәні мен мағынасы, қандай да бір қызмет түрін таңдауға ұмтылуына, өзін ымыраға келуіне, жауап беруіне түрткі болады. Құндылық - өздерінің жеке таңдауы, оның қызмет түрі туралы семантикалық бағдарлар болып табылады. Тұлға қоғамда байланысы бар, оның бір бөлігі, сондықтан қоғамда өз жолын таңдағанда, өз еркімен емес, кеңесшінің немесе көмекшінің лауазымын иемденіп қалуы керек.

Құндылықты – мағыналы аймақ психологиялық талдауда жүйе құраушы фактор бірлігін білдіреді. Өз өмірін реттеу үдерісі тұлғаның жеке орайластырылған белгілі бір шегінде мағыналы және құндылықтарды, мотивтерді қалыптастырудың негізінде байқалады. Жүйеліқұрылымдық ұйымда дифференциациялау мен интеграцияны реттеу басым психологиялық тұтастық пен белгілі бір реттеуші функциялардың орындалуын қамтамасыз етеді және бұл құндылық-семантикалық саланы өзгертудің психологиялық механизмі болып табылады.

Жасөспірімдерде қызығушылық аймағының тұрақталуы қалыптаса бастайды, яғни бұл жасөспірімдердің құндылық бағдарларының психологиялық негізі болып табылады. Жеке және нақты, жалпы мүдделердің абстрактіге ауысуы, дүниетанымның, діннің, мораль мен этика мәселесіне қызығушылық артып келеді. Өзінің тәжірибесі мен өзге тұлғалардың тәжірибесіне деген қызығушылық дамиды. Көбінесе бұл балалық шақтан ересекке дейінгі кезеңді білдіреді және жоғары сынып оқушылары үшін өзін-өзі тану мәселесі өзекті болып қала беретіндіктен, өзін-өзі анықтауға байланысты қажеттілік пен мектеп бітіргеннен кейін өмір жолын таңдау қиындық тудырады. Жасөспірімдерде басқа тұлғалармен қарым-қатынас жасау барысында, шешім қабылдауды талап ететін үнемі жағдаяттарға тап болады. Қабылданған шешім ықтимал нұсқаларды таңдауды білдіреді. Олардың өмірлік ұстанымдары, негізінен құндылық бағдарларын айқындау саласында қарастыруға қажеттілік туындайды және ықтимал баламаларды бағалайды.

Тұлғаның әлеуметтік қалыптасуы өмір бойы және түрлі әлеуметтік топтарда жүреді. Отбасы, балабақша, мектеп, студенттік топ, еңбек ұжымы, құрдастар тобы - бұл әлеуметтік топтар, тұлғаның жақын ортасын құрайтын және әртүрлі нормалар мен құндылықтардың тасымалдаушылары ретінде әрекет етеді. Тұлғаның мінез-құлқын сыртқы реттеу жүйесін анықтайтын мұндай топтар әлеуметтендіру институттары деп аталады.

Отбасы әлеуметтенудің бірегей институты болып табылады, себебі ол басқа әлеуметтік топпен алмастырылмайды. Тұлғаның әлеуметтік өмірінің алғашқы бейімделуі тек отбасында ғана жүзеге асады. 6-7 жасқа дейін бала үшін ең маңыздысы - оның әдеттері мен әлеуметтік қатынастардың негізін, маңыздылығын қалыптастыратын әлеуметтік ортасы. Осы кезеңде баланың өзіне, басқа адамдарға (туыстарына және жалпы адамдарға) және әртүрлі әрекеттер түрлеріне қатысты көзқарастар жүйесі қалыптаса бастайды. Отбасында ғана балалар алғашқы қарым-қатынас дағдыларын, алғашқы әлеуметтік рөлдерді меңгереді, бірінші нормалар мен құндылықтарды түсінеді. Маңызды қарым-қатынастармен анықталатын субъективті құндылықтар, мінез-құлқы қалыптасып, нормалар ассимиляцияланады, әлеуметтік құндылықтар дамиды. Егер тәрбие барлық жағынан дұрыс берілмесе, әлеуметтік бейімделу бұзылады. Екінші жағынан, отбасының жағымды ықпалетуі балалық шақта ғана емес, тұлғаның сәтті әлеуметтенуіне және әлеуметтік бейімделуіне өмір бойы ықпал етеді. Ата-ананың бала бойында қалыптастыратын өмір салты мен өмірлік жоспарын, әлеуметтік қатынастар жүйесін, ұстанымдарын Э.Берн өмірлік сценарий деп атаған [3].

Отбасылық ерекшелік отбасылық қарым-қатынас үшін ерекше моральдық сезімдер мен тәжірибелер кешенін қалыптастыруға ықпал етеді. Отбасындағы тәрбиелеудің рөліерте балалық кезеңнен бастап, сезімтал болған кезде оның балаға әсерінен басталады.

«Отбасы тек білім беріп қана қоймайды, сонымен қатар, бала бойында құндылықтарды «тыңайтады» немесе керісінше, кейінгі қоғамдық тәрбиеге қажетті тамырды әлсіретеді». Ең үлкен тұрақтылық эмоциялық саланы дамытуға және басқа тұлғалармен қарым-қатынасқа байланысты жеке қасиеттермен ерекшеленеді. Ата-ана отбасына қарым-қатынас үлгісінде, балалық шақтан қалыптасып, олар көптеген жылдар бойы тұлғаның өмірінде сақталады және әртүрлі салалардағы адамдармен жеке қарым-қатынаста, әсіресе өзі құрған отбасы мүшелерімен қарым-қатынаста көрінеді [4].

Отбасы тұлғаны әлеуметтендірудің маңызды факторы және жасөспірімнің құндылықты бағдарлауды қалыптастыратын факторлардың бірі.

Жасөспірімдерде көптеген азаматтық және жеке қасиеттерді қалыптастыруда әлеуметтік орта маңызды рөл атқарады. Сонымен бірге, отбасылық микроклимат осы мақсатқа уақытында жету үшін баға жетпес көмек көрсете алады. Көптеген жеке қасиеттердің қалыптасуындағы басымдық отбасылық ортаға жатады.

Кез-келген өзгерістерге қарамастан, отбасы адамның физикалық және рухани күштерін жинақтау және тұрақтандыру көзі,мұнда жасына қарамастан кішігірім топтың әрбір мүшесі өмірлік мүдделері мен маңызды қажеттіліктерін қанағаттандырады.

Жасөспірімдік кезеңде жасөспірімдер өздерінің сыртқы келбетін көбірек назарға алады. Олар денесінің өзгеруін және олардың тәжірибесіндегі уайымын, қызығушылығын және кейде қорқынышты сезімін байқайды.

Пайда болған жаңа бейнелер мен сезімдерді жыныстық рөлге біріктіруге тырысады, олар отбасы мүшелері, достары, сыныптастары және бұқаралық ақпарат құралдары арқылы танымал тұлғалар арасында өзіндік үлгілерді іздейді.

Жасөспірімнің бойында құндылықтарды дамытудың екі аспектісін белгілеуге болады: мазмұндық және процедуралық.

Мазмұндық компонент құндылықтар туралы, мінез-құлық нормалары, құндылықтарға сәйкес белгілі бір мінез-құлық қажеттілігін түсіну, меңгерілген білімдерге сәйкес әрекет етуге дайындық және жасөспірімдердің жас ерекшеліктеріне байланысты бірқатар белгілерге (тұрақсыздық, жетіспеушілік) ие болу арқылы жүзеге асырылады.

Процедуралық аспект жасөспірімдердің моральдық құндылықтарды меңгеру кезеңдерін қамтиды: моральдық нормалардың семантикалық мазмұнын тану және оны мінез-құлықта жүзеге асыруға арналған құндылықтар.

Жоғарыда аталғандардың әрқайсысы жасөспірімдерге арналған өнегелі құндылықтардың жеке маңыздылығына байланысты,оның мәнін, дайындығын, әлеуметтік және педагогикалық жағдайдажүретін даму процесіндегімінез-құлығында жүзеге асыруға қабілеттілігінің болуымен шартталады.

Қалыптастыру процесі дамуды қамтамасыз ететін үш өзара байланысты фазалардың болуын болжайды. Тұлғаның қоғамдық құндылықтарын, оның әрекет етуімен иемдену кезеңі әлемге деген құндылық қатынасын тудырады - «Әлем бейнесі», құндылық қатынастарын тұлғаның құндылық бағдарларының иерархиялық жүйесінде қалыптастыру. Берілген құндылықтарға негізделген трансформация фазасы, өзара іс-қимыл жасайтын «Шынайы мен» - «Мен идеал» - «Өмірлік идеал», «Мен» бейнесінің өзгеруін қамтамасыз етеді. Құрастыру фазасы - түпкілікті, адамның өмірлік перспективасын бағдарлық критерий ретінде қалыптастыруды қамтамасыз етеді.

1. Құндылықты білім. Мұндағы нәтиже құндылық бағдарларын қалыптастыру іскерлігі. Егер жасөспірім тұжырымдаманың мазмұнын, оның көлемін, оның байланыстарын білуін, басқа концепциялармен қарым-қатынастарын және практикалық мәселелерді шешудегі ұғымдармен жұмыс істеу қабілетін толық игерген болса, құндылық тұжырымдамасы игерілген деп есептеледі.

2. Құндылықты саралау - жасөспірімдердің құндылықты таңдау іскерлігі. 

3. Құндылық бағдарларының қызметі [5].

Осылайша құндылық бағдарлар жүйесі қоршаған әлемге, басқа тұлғаларға, өз-өзіне, дүниетанымның негізіне қатынастардың негізін құрайды. Отбасы әлеуметтанудың маңызды факторы және жасөспірімнің құндылықты бағдарлануын қалыптастыратын факторлардың бірі.

Жасөспірімдердің құндылық бағдарларын талдай келе, біріншіден, құндылық бағдарлар - тұлғаның жеке қарым-қатынастар жүйесінің ажырамас бөлігі болып табылатын жеке адамның әрекеті мен мазмұнын сипаттайтын күрделі әлеуметтік-психологиялық құбылыс; екіншіден жасөспірімдік кезең - бала кезеңнен ересек адамға дейінгі кезеңге көшу кезеңі, ересек адам болуға деген ұмтылудың пайда болу кезеңі; үшіншіден, құндылық бағдарлау жүйесі қоршаған әлемге, басқа тұлғаларға, өз-өзіне, дүниетанымның негізіне қатынастардың негізін құрайды. Ал төртіншіден, отбасы әлеуметтендірудің маңызды факторы болып саналады.

Сонымен отбасы баланың тұлға болып қалыптасуына тікелей және жанама әсер ететін үлкен жүйелердің қатарына кіреді. Отбасы моральдық және мінез-құлық нормаларын, құндылық бағдарларын анықтау арқылы, ата-аналар баланың санасына белгілі бір құндылықтарға бекітілуіне көмектесетін тәрбиелеудің әдістері мен құралдарын пайдаланады. 

Әдебиеттер тізімі

1. Зинченко В.П. Психологический словарь. М.:ООО «Издательство Астрель», 2004. – 479с.

2. Мамедова Ж.С. Ценностные ориентации личности в контексте временной перспективы. /Ж.С.Мамедова // Педагогика.-2006.-№6-С.121-132

3. Кирилова Н.А. Ценностные ориентации в структуре интегральной индивидуальности старших школьников.-2000.-№4.-С.28-33

4. Кулик Л.А. Семейное воспитание. – М.:1990.-212с

5. Ермолич С.Я. Методологические предпосылки формирования ценностных ориентаций у подростков //Пазашкольнае выхавание.-2007.-№9.- С23-27.

Авторлар: Кенжан А.М. Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті, Алматы қ., Қуанова А.О., Сралиева В.А. М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университеті, Орал қ.

Дереккөз: «Рухани жаңғыру» тұжырымдамасы аясында Қазіргі жастардың келбеті: перспективасы мен инновациялық тұрғысы атты республикалық ғылыми-тәжірибелік конференциясының МАТЕРИАЛДАРЫ. – Орал, 2018. – 235 б.