ИСЛАМДАҒЫ ƏБУ ХАНИФА ЖƏНЕ «РАЙ МЕКТЕБІ»

Ғалымдар Ислам дінінің қазақ даласына келгеніне он екі ғасырдан астам уақыт өтті деп санайды. Міне содан бері біздің халқымыз жəне елімізде өмір сүріп жатқан басқа да мұсылман қауымы атақты ислам ғұламасы, фыкһтың (мұсылман заңы) білгірі Имам Ағзам Əбу Ханифа (699-767) негізін қалаған Ханафи мазһабын (діни құқықтық мектеп) ұстанып келеді. Бұл мазһаб исламдағы өзге діни құқықтық мектептермен салыстырғанда барынша төзімділігімен, өз жамағатына көп жеңілдік беруімен ерекшеленеді [1].

Ханафи мазһабының қалыптасуының Əбу Ханифадан бұрын Ирак аймағында, дəлірек айтар болсақ Куфа қаласында ортаға шыққан «Рай мектебімен» тығыз байланысы бар. Сөздікте «жеке көзқарас, ой жəне тоқтам» деген мағыналарға келетін «рай» сөзі [2] фыкһ терминологиясында «факиһтің (ислам заңгері) діни мəселені шешу барысында Құран жəне Сүннеттен дəлел табылмаған жағдайда белгілі бір əдістерге сүйене отырып ортаға қойған жеке көзқарасы» деген мағынада қолданылады [3, 520 б.]. Бұл жердегі басты талап, мəселені шешу барысында ең басты негіз ретінде Құран мен Сүннетті басшылыққа алу жəне алынған шешім исламның негіздеріне қайшы келмеуі керек.

«Рай мектебінің» өкілдеріне ислам тарихында «Əһли-Рай» деген атау берілген. Бұл атау - сахабалар кезеңінен бастап Ирак аймағында, Куфада қалыптаса бастаған жəне Ирак немесе Куфа мектебі ретінде танымал болған фыкһ əрекетінің VІІІ ғасырдан бастап арнайы атауына айналды. Исламда əр түрлі ағымдардың шыға бастаған тұсында «Əһли Рай» атауының деректерде əрі жағымды əрі жағымсыз мағынада қолданылғанын байқауға болады. Бұл туралы алда айтатын боламыз.

Алғашқы төрт халифаның (Əбу Бəкір, Омар, Осман, Али) тұсында Ислам елінің шекаралары кеңейе түсуіне байланысты сахабалар дінді насихаттау үшін əр түрлі аймақтарға сапар шегеді. Барған жерлерінде ислам дінін үйрету мақсатында арнайы ғылыми жиналыстар ұйымдастырып, шəкірттер тəрбиелей бастайды. Хз. Омар халифа Иракты алғаннан кейін сол жерге құрылған Куфа қаласына таза арабша сөйлейтін тайпаларды орналастырады. Аймақтың халқына Құран жəне діни білімдерді үйрету мақсатымен атақты сахаба Абдуллаһ ибн Мəсудты жібереді. Бұл адам шын мəнінде сахабалардың арасындағы сауатты, білім деңгейі жоғары, Хз. Мұхаммед пайғамбардың алғысына бөленген тұлғалардың бірі болатын. Куфада Ибн Мəсудтан басқа да таңдаулы сахабалардың аймақтағы ғылыми əрекеттің дамуына қосқан үлестері зор болды. Хз. Алидің дəуірінде Куфаның халифат орталығына айналдырылуы жəне өзінің де осы жерде отыруы Куфаның маңызын бұрынғысынан да арттыра түседі. Абдуллаһ ибн Мəсуд өзінің күрделі мəселелердің шешімін тапқыштығымен, əсіресе жеке көзқарасына сүйене отырып діни үкімдер шығарумен көзге түскен дара тұлға. Хз. Омар жəне Хз. Али де бұл мəселеде танымал тұлғалар. Сайып келгенде бұл адамдардың барлығы бір мектептің өкілдері болып табылады. Тек, «Рай мектебінің» сахаба кезеңіндегі негізгі ұстазы жəне ғылыми мəжілістер құрып бір жүйеге түсірген Абдуллаһ ибн Мəсуд болып саналады. Бұл ғылыми əрекет сахабалардан кейінгі нəсіл «табиундар» кезеңінде де өз жалғасын табады жəне ұстаз-шəкірт қатынасына негізделген ғылыми топтар құрылып, атақты ғұламалар шығады. Бұлардың арасында Алқама бин Қайс, Масруқ бин Ажда, Сулейман бин Рəбиа секілді қырықтан астам ғалымның тікелей Хз. Омар, Хз. Али, Хз. Айша жəне Абдуллаһ ибн Мəсудпен сұхбаттас болғандары айтылады. Ұстаз-шəкірт қатынасы тұрғысынан кейінгі ұрпақты құрайтын Ибраһим əн-Нахаи, Амир бин Шəрахбил, Хасан Басри, Қатада, Хаммад бин Сулейман секілді ғұламалар араларында методологиялық тұрғыдан ерекшеліктері болғанымен, ұстаздарынан үйренген Құран жəне хадис білімдерін өз көзқарастары (рай) жəне интерпретацияларымен бұрынғыдан да байытып толықтыра түседі. Омейядтар билігі тұсында Ирак аймағындағы ғылымның дамуына көшбасшылық жасайды. Ол кезде Куфаның Ислам əлемінде Мединемен қатар екінші ғылым орталығы ретінде саналуы осындай еңбектердің жемісі болып табылады. Куфа мектебінің табиундар кезіндегі ірі өкілі Ибраһим əн-Нахаи еді. Шынында да бұл адам Ибн Аббас, Əбу Саид əл-Худри, Əнас бин Малик секілді сахабалармен кездескен, алғашқы табиун ғұламаларынан үйренген білімін рай мен ижтиһад жасаудағы ерекше қабілетімен толықтырып, дамыта түскен. Аймақтағы ислами ғылымдардың келешек ұрпаққа берілуінде үлкен рөл атқарған. Ибраһим əн-Нахаидің əдістері мен көзқарастары оның шəкірті Хаммад ибн Əбу Сулейман арқылы Əбу Ханифа нəсіліне жеткен, Əбу Ханифаның жəне мектебінің фыкһына үлкен ықпалы болған.

Сахаба жəне табиун кезеңінде Иракта басталған Құран жəне Сүннетке негізделген діни білімнің «рай жəне ижтиһадпен» байытылып, толықтырыла түсу жолындағы əрекет VІІІ ғасырдың орталарында Əбу Ханифа жəне шəкірттерінің қажырлы еңбектерінің арқасында бір жүйеге түсіп, мектеп халіне келгенін айтуға болады. «Рай мектебі» өзінің осы ерекшелігімен Хижаз фыкһына қарсы бір мектеп ретінде саналған. Мединедегі Хижаз мектебі «Хадис мектебі» (Əһли-Хадис) деп те айтылады. Бұл мектептің ерекшелігі белгілі бір діни мəселенің шешімін табуда барынша құран жəне хадистерге сүйеніп, жеке көзқарас (рай) пен ижтиһадтан барынша ұзақ тұрады. Егер ешқандай дəлел табылмаған жағдайда ақылға жүгінуге мəжбүр болады. Ал «Рай мектебінің» ерекшелігі көп жағдайда хадистерден дəлел іздеуге құлықты емес. Жеке көзқарастарын көп пайдаланады.

Егер ол көзқарастарына қатысты бір сахих (рас) хадис табылып жатса пікірлерінен қайтып, хадисті дəлел ретінде алады. Методологиялық ерекшеліктеріне байланысты Рай мектебі «əлсіз хадистерді» қабылдамайды. Өйткені мұндай хадистердің жалған болу ықтималдылығы жоғары деп есептейді. Хадис мектебі жеке көзқарастан осы əлсіз хадистерді жоғары қояды. Хадис мектебінің имамы (ұстазы) болып саналатын Имам Малик (Малики мазһабының құрушысы) осы секілді хадистерді жəне Медине халқының амалдарын дінде дəлел ретінде қолданатын болған [4].

Ханафи мазһабының «Əһли Рай» деп аталуына келетін болсақ, жоғарыда айтқанымыздай осы мазһабтың ғалымдарының діни үкімдер шығаруда райды басқалармен салыстырғанда өте көп əрі шеберлікпен пайдаланғандарына байланысты болған. Алайда Ирак аймағында Ибраһим əн-Нахаи, Хаммад жəне Əбу Ханифа кезеңдерінде «рай» əдісін көп пайдалану кездейсоқтықтан туындаған жағдай емес. Рай мектебінің қалыптасуында сол аймақтың өзіне тəн ерекшеліктерінің де əсері болған. Ирак аймағы Хз. Омардың халифалығы кезінде 634-637 жылдардағы соғыс əрекеттерінің нəтижесінде исламның қарауына өтеді [5]. Мұсылмандардың қол астына өткен тұста Ирак этникалық, мəдени жəне діни тұрғыдан саналуан сипатқа ие болады. Ханафи мазһабының діни доктринасының қалыптасуына ықпалы зор болған Ирак топырағы, оның ішінде Куфа қаласы Омейядтар халифаты кезеңінде саналуан мəдениет жəне өркениеттермен тығыз байланыста болған, əр түрлі ұлттар мен ұлыстар, діндер мен əлеуметтік жəне дүниетанымдық ағымдардың қайнаған орталығы еді. Сонымен бірге Куфа қаласының Парсы жəне Грек мəдениетіне көрші, рационалдық ғылымдардың тоғысқан жері Хира аймағына жақын орналасқанын да ескерте кету керек.

Осыған байланысты табиундар кезеңінен бастап аймақта белсенді түрде дамыған ғылым мен мəдениетті, дінді түсіндіруде рационалдық ұстанымның басым болғандығын көруге болады. Алайда Ирак фыкһы табиундар кезеңінде емес, олардан кейінгі нəсіл «атбауттабиундар» кезеңінде жүйеленіп, бір ізге түседі. Алғашқы кездерде ирактықтарға рай өкілдері деп айтылғанымен уақыт өте келе бұл Əбу Ханифаға тəн мектеп ретінде қарала басталады. Мұның өзіндік себептері болуы керек деп ойлаймыз.

Осы себептердің бірі Əбу Ханифаның айналасында топтасқан ғалымдар кеңесі бұрыннан қалған Құран жəне Хадис білімдерін, рай жəне түсіндірмелерін мұқият талдап, ой елегінен өткізіп, өмірдің барлық саласын қамти алатындай дəрежеде дамытып бүкіл қажеттіліктерге жауап беретіндей деңгейге жеткізуінен болып табылады. Бұған қоса табиундар кезеңіндегі рай əрекетінің əр түрлі мəдениеттермен бетпе-бет келуі жəне дінде бұрын болмаған жаңа мəселелердің туындауы бұл əрекетті бақылау астына алу қажеттілігін тудырды. Өйткені əдісі жəне ғылыми дəстүрі жоқ, сыртқы əсерлерге төтеп бере алмайтын рай жəне ойшылдық əрекетінің Құран мен хадиске сүйенген діни білімдердің негізін бұзып, əр түрлі қақтығыстарға əкеп соғу ықтималдығы бар еді. Ал Ирак аймағы осы секілді жағдайларға ашық жер болатын. Хадис фыкһының Иракта дамымай қалуының себебі де оның осы «рай» мен ойшылдықты тежеуінде жатыр. Өйткені жаңа мəселелер мен жағдайларға хадис фыкһы жауап беруге дəрменсіз болды. Заман өткен сайын дінде бұрын соңды болмаған жаңа мəселелер туындап, өз шешімін табуды талап етті. Осыдан барып Əбу Ханифа жəне оның шəкірттері қалыптастырған «рай фыкһы» дəстүрлі діни ілімді позитивті тұрғыдан түсіндіріп, Құран мен Сүннет арасындағы тепетеңдікті сақтауынан көпшілік тарапынан қолдау табады.

Əбу Ханифа жəне мектебіне «Əһли-Рай» деп аталуында жəне «Əһли-Хадис» тарапынан сынға алынуында Омейядтар халифасынан Омар бин Абдулазиздің Хижазда хадистерді жинап, жазуға бұйрық беруінің жəне Мединеде тек қана хадис жинап, оны насихаттаумен айналысқан хадисшылар тобының ортаға шығуының үлкен əсері болды. Бұл адамдар Ирак ғұламаларының өздеріндегі хадистерге қайшы келген пікірлерін естігенде, оларды хадисті тастап жеке көзқарастарына (рай) сүйеніп діни үкімдер берді деп айыптады. «Əһли Рай» сөзін жағымсыз мағынада қолданғандар осы хадисшылар қауымы болған. Осы айыптау халық арасында кеңінен таралып жайыла түседі. Ирактықтарды, əсіресе Əбу Ханифаны айыптағандардың арасында өздері мəселенің мəн жайына қаныққаннан кейін ойларынан қайтып, оның дұрыстығын мойындағандар да болған. Мысалы, атақты факиһ Əузаидің Əбу Ханифаны «бидғатшы» (дінде жоқ нəрсені шығарушы) деп айыптағанында жан жақтан естіген қауесеттерге сүйенгенін жəне өзімен Меккеде кездесіп, əңгімелесудің сəті түскенде Əбу Ханифа туралы «Бұл адамның ғылымының көптігіне қайранмын. Əрі қызығамын, əрі қызғанамын. Үлкен қателікке бой алдырыппын. Өйткені ол мен естіген қауесеттің барлығына қарама-қайшы, өте ғұлама адам екен» [6] деген сөзінен жағдайды аңғаруға болады.

«Рай мектебіне» қарсы ұстанымның хижаздықтар, əсіресе хадисшылар тарапынан болуының басқа бір себебінің астарында ғалымдар арасында көп байқалатын бəсекелестік мəселесі жатыр. Бұған араб жəне араб еместердің өзара күресін айтуға болады. Өйткені əр аймақ жəне мектептер өз ұстаздарын ғылыми жағынан жоғары санап, қолдарындағы деректердің ең дұрысы өздерінікі екенін алға тартуда болатын. Ирак факиһтерінің басым көпшілігі араб емес ұлттардан болуы осындай мектептерге бөлінудің негізгі себебі болғанын айта аламыз. Əбу Ханифа жəне шəкірттерінің «əһли рай» деп аталып, қатты сынға ұшырауларының келесі бір себебі рационалистік бағыттағы мектеп ретінде танылған Мутазила мазһабының шығуы жəне мутазила ғұламаларының көпшілігінің Ханафи мазһабынан болулары жатыр.

Тарихи даму тұрғысынан алғанда, Омейядтар кезеңінде Иракта ортаға шыққан Куфа мектебінің Аббасидтер кезеңіне өту барысында «Əһли-Рай» деп аталуы жəне бұл атаудың бірінші орында Əбу Ханифа мен шəкірттері дəрежесіндегі Куфалық факиһтерді білдіретіндігі туралы көзқарас дұрыс болып табылады. Алайда «рай» атауы тұлғаларға, аймақ жəне тарихи кезеңдерге қарай əр түрлі мағыналарда қолданылғандықтан жалпы мағынада «əһлирайдың» нақты мағынасын шығаруда тура əһлихадистегі секілді кейбір қиыншылықтары бар. Мысалы Ибн Қутайба, араларында Имам Малик жəне Əузаидің де аты бар бірнеше ғалымды «асхабур-рай», фыкһ саласында аты шықпаған, тек қана хадис жинаумен, насихаттаумен айналысқандарды «асхабул-хадис» деп атайды. Ахмад ибн Ханбалды бұл екі топтың сыртында қалдырады. Ибн Қутайба əһли-рай деп тек қана Əбу Ханифа жəне жақтастарынан сөз етеді. Имам Малик хадисшылар тобына жатқанымен, Ахмед ибн Ханбал оны «рай» тобына жатқызады. Тирмизи Имам Шафиді «асхабул хадистен» деп көрсетсе, Мақдиси, Шафиді Əбу Ханифамен қатар «əһли-рай» деп көрсетеді [3, 523 б.].

Осыған ұқсас əр түрлі көзқарастар рай сөзінің мағынасын анық етіп ортаға қоюда қиыншылықтар тудырған. Рай сөзіне əр түрлі мағыналар берілуіне байланысты фыкһ тарихшылары арасында ауызбіршілік болмауымен бірге фыкһ мектептерінің методологиясы жəне даму жолдары, хадисшылардың хадис жəне рай алдындағы ұстанымдары бір бүтін ретінде қарастырылар болса, Ислам ғалымдарының «Рай мектебі» жəне «Хадис мектебі» деп екіге бөлінгені тарихи шындық. Тек бұл екі топты өз іштерінде орта жолды ұстанатындар жəне шектен шығып кеткендер деп екіге бөліп қарастыруға болады. Бұл бойынша Құран мен Сүннеттің сыртқы сөздік мағынасымен шектеліп қияс (аналогия) пен сахаба пəтуаларын дəлел ретінде пайдаланбаған «Захириттер (Құран жəне Сүннеттің сыртқы мағынасын ғана қабылдап, аллегориялық, рационалдық талдауды жоққа шығарушылар)» бағыты «Хадис мектебінің» шектен шығып кеткендерін, Рай мен Қиясқа мейлінше аз сүйеніп, үкім беру барысында хадиспен жəне сахаба-табиун пəтуаларымен шектелуге тырысқан мухаддистер (хадисшылар), мысалы Ахмед ибн Ханбал жəне «Алты Хадис Кітабының» (Кутубу Ситта) авторлары Хадис мектебінің орта жолдағы өкілдерін құрайды. Рай мектебінің ішінде тек қана Құран мен Райға сүйеніп Сүннетті дəлел ретінде қабылдамағандарды жоқ деп айтуға болатындай сандары өте аз болған. Əбу Ханифа, Имам Малик, Суфян əс-Саури секілді факиһтердің барлығы Құран жəне Хадисті дінде дəлел ретінде қолдануда мейілінше сақ, əрі өте жауапкершілікпен қараған. Бұл тұлғаларды «Рай Мектебінің» орта жолдағы өкілдері ретінде көрсете аламыз.

Жалпы қорыта келгенде алғашқы кездерде əр түрлі мағынада (жағымды, жағымсыз) қолданыста жүргенімен, уақыт өте келе Əбу Ханифаға тəн мектеп ретінде танылған «Рай мектебінің» ислам ойшылдық тарихында ерекше орны бар. Əбу Ханифа бастаған бұл мектептің ғалымдары ислам дінін үнемі дамып, өзгеріп отыратын замана ағысына бейімдеп, ақыл-ойдың танымдағы рөлін жоғары қойып, аталған дінді қоғамнан бөлмей, онымен ішінара кірігіп, тұтас өмір сүруіне ыңғайланған дүниетанымдық жүйені қалыптастырып берген.

Пайдаланған әдебиеттер тізімі: 

1. Əбсаттар Қажы Дербісəлі. Ұлық Имам – Имам Ағзам Əбу Ханифа. – Алматы, 2007. - Б. 4-10. 

2. Ислам. Энциклопедический словарь. – Москва: Наука, 1991. – C. 197. 

3. Islam Ansiklopedisi. – Istanbul, 1994. – C. 10. − 560 s. 

4. M. Ebu Zehra. Ebu Hanife. – Ankara, 2005. – S. 126. 

5. Ramazan Hurc. Dort Halife Donemi. – Elazig, 2003. – S. 101-115. 

6. Bezzazi. Menakibu Ebu Hanife. – Beyrut, 1981. – S. 45-46.

Авторлары: Н. Ж. Байтенова, С. У. Абжалов

Дереккөз: ҚазҰУ хабаршысы. Философия сериясы. Мəдениеттану сериясы. Саясаттану сериясы. № 1 (32). 2009